Nhiều mẹ khi gặp tình trạng ít sữa thường tự hỏi: liệu có phải do cơ địa của mình không? Thực tế, câu trả lời không đơn giản là “có” hoặc “không”. Cơ địa (tức là những đặc điểm sinh lý bẩm sinh của mỗi người) có thể ảnh hưởng một phần, nhưng không phải là yếu tố quyết định duy nhất. Có rất nhiều yếu tố khoa học, từ hormon, chế độ ăn, cách cho bú, tâm lý, sức khỏe, tác động lớn đến lượng sữa mẹ.

Nếu mẹ hiểu đúng các yếu tố này và biết ứng dụng các cách kích sữa hợp lý, mẹ hoàn toàn có thể cải thiện lượng sữa, thay vì chấp nhận “mẹ ít sữa do cơ địa” như một điều bất biến.

Các yếu tố khoa học ảnh hưởng đến lượng sữa mẹ

Hormon và cơ chế sản sinh sữa

• Prolactin là hormon chính giúp sản xuất sữa. Lượng prolactin tăng cao khi tuyến yên tiếp nhận tín hiệu từ núm vú khi trẻ bú hoặc khi mẹ cho con hút (bằng máy). Nếu prolactin thấp, mẹ sẽ ít sữa hơn.
• Oxytocin chịu trách nhiệm về phản xạ “xuất sữa” (let-down): khi bé mút vú, oxytocin giúp các ống dẫn sữa co lại để đẩy sữa ra. Nếu mẹ bị căng thẳng, lo lắng, oxytocin có thể bị ức chế, làm dòng sữa yếu hoặc khó ra.
• Sự cân bằng hormon sinh dục (estrogen, progesterone) sau sinh cũng ảnh hưởng đến việc kích hoạt tuyến vú. Trong những ngày đầu sau sinh, sự giảm estrogen, progesterone giúp tuyến vú bắt đầu sản xuất sữa.

Cơ chế sản sinh sữa trong cơ thể mẹ

Cung – Cầu 

Cơ chế sinh sữa của cơ thể mẹ vận hành theo nguyên tắc cung – cầu: nếu có nhu cầu cao (bé bú thường xuyên, hút sữa thường xuyên), tuyến vú sẽ được kích thích để sản xuất nhiều hơn. Nếu lượng sữa không được hút ra (ví dụ mẹ ít cho bú, bú gián đoạn), cơ thể sẽ “hiểu nhầm” là không cần nhiều, và lượng sữa giảm đi theo thời gian.

Số lượng và tần suất hút/bú

Nếu mẹ cho con bú thường xuyên ngay sau sinh (da kề da, bú theo nhu cầu) và kéo dài tần suất bú/hút sữa, sản lượng sữa thường được duy trì ổn định. Ngược lại, nếu mẹ bỏ bú sớm, giảm số lần bú, hoặc cho bé bú không đúng cách (khó ngậm vú, ngắt quãng) thì tuyến sữa sẽ ít được kích thích, dẫn đến mẹ ít sữa.

Lượng sữa tăng với tần xuất bú/hút sữa tăng

Kỹ thuật cho con bú và vị trí bú

Cách bé ngậm vú, cách đặt bé lên vú, cách vắt để tháo sữa thừa cũng đóng vai trò quan trọng. Nếu bé chỉ mút đầu ti, không tiếp xúc tốt với bầu vú, lượng sữa được rút ra ít; nếu mẹ không tháo sữa thừa (bằng tay hoặc máy hút sữa), những ống tuyến sữa nhỏ có thể bị tắc, tác động tiêu cực đến sản xuất sữa sau này.

Yếu tố dinh dưỡng và lượng nước

Dinh dưỡng không cần quá cao như một “siêu thực phẩm” để có nhiều sữa, nhưng nếu mẹ thiếu calo nghiêm trọng, thiếu protein, thiếu chất béo, thiếu một số vitamin & khoáng chất (như vitamin D, canxi, kẽm) thì cơ thể sẽ ưu tiên sử dụng năng lượng cho các hệ quan trọng hơn, và lượng sữa có thể bị ảnh hưởng. Ngoài ra, mẹ cần đủ nước, nhưng uống quá nhiều nước cũng không đơn giản giúp nhiều sữa hơn; mẹ cần uống đủ và đều đặn.

Trạng thái sức khỏe và sử dụng thuốc

Một số bệnh lý (tiểu đường, tuyến giáp, các vấn đề nội tiết) có thể ảnh hưởng tới sản xuất sữa. Đồng thời, nếu mẹ đang dùng thuốc (như một vài thuốc chống trầm cảm, thuốc tránh thai nội tiết…) có thể gây giảm tiết sữa. Mẹ nên tham khảo bác sĩ để xác định ảnh hưởng của thuốc.

Tâm lý, stress và giấc ngủ

Stress, lo lắng, thiếu ngủ kéo dài có thể làm giảm tiết oxytocin và gây ức chế phản xạ xuất sữa, khiến mẹ ít sữa hơn. Tinh thần thoải mái, nghỉ ngơi đầy đủ, hỗ trợ từ người thân rất quan trọng để duy trì lượng sữa.

Yếu tố bẩm sinh & khác

Có một số trường hợp mẹ thực sự có bất thường về tuyến vú (ví dụ tuyến vú kém phát triển, thiếu mô tuyến) hoặc phẫu thuật vú trước đây, ảnh hưởng đến khả năng tạo sữa. Đây là phần “cơ địa” thực sự. Nhưng trường hợp này không phổ biến.

Giải mã mẹ ít sữa có phải do cơ địa?

• Có một số mẹ vì cấu trúc tuyến vú, mô vú hạn chế, hoặc tổn thương tuyến vú trước đây (phẫu thuật, tia xạ, chấn thương) mà thực sự khả năng tiết sữa yếu hơn, tức là có phần “cơ địa” ảnh hưởng.
• Nhưng đa phần tình trạng mẹ ít sữa không phải do cơ địa, mà do các yếu tố có thể thay đổi được: tần suất bú/hút, kỹ thuật bú, dinh dưỡng, tâm lý, sử dụng thuốc, bệnh lý nội tiết, cách chăm sóc sau sinh, stress, nghỉ ngơi chưa đủ.
• Do đó, mẹ đừng vội chấp nhận “mẹ ít sữa do cơ địa” như một cái án bất biến. Với kiến thức và phương pháp đúng, hầu hết mẹ có thể cải thiện lượng sữa rất đáng kể.

Vậy, cách kích sữa về nhiều là chìa khóa để “vượt” qua rào cản ít sữa, nếu mẹ kiên trì và đúng cách.

Các phương pháp kích sữa cho mẹ ít sữa

Dưới đây là những cách kích sữa hiệu quả mà nhiều mẹ áp dụng, từ các biện pháp truyền thống đến việc kích sữa bằng máy hút sữa.

Những nguyên tắc cơ bản khi kích sữa

• Bắt đầu càng sớm càng tốt (dù sữa non), ngay sau sinh nếu có thể da kề da, cho bé bú càng sớm càng tốt.
• Bú theo nhu cầu của trẻ, không theo khung giờ cứng.
• Không nên xen sữa công thức trong những ngày đầu trừ khi thật sự cần thiết, để kích cầu.
• Cho bú/hút sữa đều đặn, không bỏ cữ, kéo dài càng lâu càng tốt.
• Kết hợp nhiều cách: bú mẹ + hút sữa + massage vú + bổ sung dinh dưỡng + nghỉ ngơi + tâm lý thoải mái.

Cách kích sữa

Cách 1: Kích sữa bằng tay (massage & vắt tay)

• Massage nhẹ nhàng từ gốc vú về núm vú, theo chuyển động xoáy.
• Vắt tay từng tia nhỏ, từ thành vú đến đầu ti.
• Vắt xong bú (hoặc cho hút) để tiếp tục kích thích tuyến sữa.

Đây là cách truyền thống, đơn giản, giúp kích thích tuyến sữa nếu mẹ chưa có máy hút hoặc bé không bú hết.

Cách 2: Cách kích sữa bằng máy hút sữa

Máy hút sữa là công cụ rất quan trọng khi mẹ ít sữa, đặc biệt khi bé bú chưa tốt hoặc mẹ cần hỗ trợ tăng sản lượng.

Kích sữa bằng máy hút sữa rảnh tay

• Chọn máy hút sữa đúng loại: 

– Máy có chế độ điều chỉnh áp lực + tần suất hút để phù hợp với cơ thể mẹ.

• Thời điểm hút hợp lý
  – Sau mỗi cữ bú (khi bé bú xong) dùng máy hút khoảng 5–10 phút để lấy lượng sữa còn lại và kích thích tuyến.
  – Ban đêm, mẹ nên hút 1–2 lần (nếu có thể) vì ban đêm là thời điểm prolactin cao nhất.
  – Bắt đầu hút sớm, tốt nhất trong 1–2 giờ sau sinh nếu có thể.
• Tần suất & kiên trì
  – Hút 8–12 lần/ngày (tương đương với tần suất bú của trẻ sơ sinh) là lý tưởng.
  – Không bỏ cữ hút, ngay cả khi ban đêm.
  – Duy trì chính sách hút sớm trong 2–4 tuần đầu để “dạy” tuyến vú tăng tổng sản lượng.
• Kỹ thuật khi hút
  – Đảm bảo phễu (loãng hút) khít với bầu vú, không quá chật cũng không quá rộng.
  – Bắt đầu với lực hút nhẹ, sau vài phút có thể tăng dần đến lực vừa phải.
  – Khi hút, mẹ có thể kết hợp massage ngực, ấn chuyển động nhẹ để giúp dòng sữa chảy mạnh hơn.

Phễu silicone giúp tăng lượng sữa

• Theo dõi và điều chỉnh
  – Ghi nhật ký lượng sữa hút được mỗi lần.
  – Nếu thấy lượng sữa không tăng sau 3–5 ngày, điều chỉnh lực hút, tần suất hoặc thay đổi máy nếu cần.

Máy hút sữa là công cụ hỗ trợ đắc lực trong việc kích sữa cho mẹ ít sữa, giúp thúc đẩy cơ chế cung – cầu và đảm bảo sữa còn lại được lấy ra hết.

Phương pháp hỗ trợ khác

• Massage bầu ngực & chườm ấm trước khi bú hoặc hút sữa để làm giãn ống dẫn, kích thích dòng sữa.

Massage bầu ngực, kích thích tuyến sữa

Túi chườm ngực giúp mẹ cải thiện lượng sữa

• Châm cứu, điện châm, bấm huyệt (nếu có người có chuyên môn) có thể hỗ trợ tăng tiết sữa trong một số trường hợp.
• Sử dụng các thực phẩm lợi sữa: nhiều mẹ dùng câu đằng, bồ công anh, đu đủ xanh, gạo lứt, đậu đen, nước lá chè vằng, … (cần sử dụng đúng cách và thận trọng).
• Thuốc, thực phẩm chức năng hỗ trợ: chỉ dùng khi có ý kiến bác sĩ chuyên môn vì có thể có tác dụng phụ hoặc tương tác.
• Hỗ trợ tinh thần: người thân giúp đỡ, giảm stress, tạo môi trường yên tĩnh, ngủ đủ giấc để mẹ có điều kiện cho tuyến sữa hoạt động ổn định.

Mẹ ít sữa không hẳn là do cơ địa, mà thường do nhiều yếu tố ảnh hưởng mà mẹ có thể kiểm soát được.
Hiểu rõ các yếu tố khoa học ảnh hưởng đến lượng sữa (hormon, cơ chế cung cầu, kỹ thuật bú, tâm lý, sức khỏe) giúp mẹ có chiến lược phù hợp.
Áp dụng các phương pháp kích sữa cho mẹ ít sữa, đặc biệt cách kích sữa về nhiều bằng máy hút sữa kết hợp với kỹ thuật vắt tay, massage, dinh dưỡng hợp lý, hỗ trợ tâm lý… rất quan trọng.
Kiên nhẫn và đều đặn: sản xuất sữa không tăng một cách “thần tốc” trong một đêm, nhưng nếu mẹ kiên trì 2–4 tuần, rất dễ nhìn thấy tiến bộ rõ rệt.